2019
Σαν περήφανος γέροντας βιγλάτορας δεσπόζει ο Ιερός Ναός του Αγίου Παντελεήμονος σε ύψωμα στην περιοχή Μπουτσουνάρια των Περιβολίων, αποτελώντας εδώ και εκατοντάδες χρόνια σημείο αναφοράς για τη θρησκευτική και κοινωνική καθημερινότητα των κατοίκων της περιοχής, αλλά και κέντρο ενδιαφέροντος για τουρίστες και επισκέπτες. Ο παλιός αλλά καλοδιατηρημένος ναός είναι από τα χαρακτηριστικότερους που έχει να δείξει η ευρύτερη περιοχή, με σημαντικότατο παρελθόν και ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, ειδικά όσον αφορά τις τοιχογραφίες του.
Μέχρι το 2019 η πρόσβαση στο Ιερό Ναό ήταν εφικτή μόνο μέσω χωματόδρομου, είδος εδάφους που λόγω της εναλλαγής καιρικών συνθηκών (βροχές, άνεμοι κ.λπ.) δεν αποτελούσε την ιδανική διαδρομή. Το 2019, με πρωτοβουλία και υποστήριξη του Συλλόγου «Γαρίπας», ο παλιός χωματόδρομος πλακοστρώθηκε σε μήκος 200 μέτρων, ενώ προστέθηκαν και σκάλες προς την εκκλησία, καθιστώντας την πρόσβαση στο χώρο ευκολότερη και βοηθώντας στην ανάδειξη του σπουδαίου εκκλησιαστικού αρχιτεκτονήματος.
Πρόκειται για ένα έργο που σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε με σεβασμό στα φυσικά υλικά της περιοχής, με την πέτρα και τις πλάκες να πρωταγωνιστούν σε μια σύγχρονη κατασκευή με παραδοσιακή ταυτότητα. Η κινητοποίηση των ντόπιων για την ολοκλήρωση του έργου ήταν εντυπωσιακή, καθώς ο Ιερός Ναός και το περπάτημα ως εκεί είναι συνυφασμένα με την καθημερινότητά τους.
Η διπλή ταυτότητα του Ιερού Ναού
Τα Μπουτσουνάρια του οικισμού Γαρίπα στα Περιβόλια είναι ένας αρχαιολογικός χώρος σπουδαίας σημασίας, όχι πολύ έξω από το κέντρο των Χανίων, σε ύψωμα με μοναδική θέα. Σε αυτό το ύψωμα, πλησίον της πηγής των Μπουτσουναρίων, βρίσκεται ο δίκλιτος ναός του Αγίου Παντελεήμονα και Αγίου Δημήτριου. Ο ναός έχει γνωρίσει πολλές μετασκευές. Το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της διάρθρωσης των εξωτερικών τοίχων εντοπίζεται στον νότιο τοίχο της νότιας εκκλησίας (Αγιος Δημήτριος) που διαμορφώνεται με τρία τυφλά αψιδώματα, παραπέμποντας στη μεσοβυζαντινή οικοδομική πρακτική του νησιού. Η τοιχοδομία του βόρειου ναού (Αγίου Παντελεήμονα) φέρει εκτεταμένες μετασκευές, οι οποίες δυσχεραίνουν τη χρονολόγησή του, παρ’ όλα αυτά είναι εμφανές ότι στο εσωτερικό τoυ υπάρχουν δύο στρώματα τοιχογραφιών.
H δομή των τοιχογραφιών
Οι τοιχογραφίες του πρώτου (παλαιότερου) στρώματος αναπτύσσονταν σε 5 ζώνες. Οι δύο χαμηλότερες περιλαμβάνουν πομπές ιεραρχών οι οποίοι κατευθύνονται προς την αψίδα. Η πομπή του νοτίου τοίχου απεικονίζει 4 ιεράρχες με επικεφαλής επίσκοπο που φέρει περγαμηνή με την ευχή του Τρισαγίου Υμνου. Αντίστοιχη πομπή θα υπήρχε και απέναντι. Στη δεύτερη ανώτερη ζώνη του βόρειου τοίχου διατηρούνται δύο Ιεράρχες και στην αντίστοιχη ζώνη του νοτίου τοίχου διατηρείται μία πομπή από 4 Ιεράρχες, που μεταφέρουν λειτουργικά σκεύη και περγαμηνές με περικοπές από το κείμενο της Θείας Λειτουργίας. Επικεφαλής της πομπής είναι ο Άγιος Σπυρίδων, ο οποίος απεικονίζεται δεξιά του ημικυκλίου της αψίδας φέροντας το χαρακτηριστικό κάλυμμα της κεφαλής του. Οι συνθέσεις των πλαγίων τοίχων ολοκληρώνονται με την παράσταση της Ουράνιας Λειτουργίας στην αψίδα. Η παράσταση διαιρείται σε δύο πλαίσια. Δεξιά απεικονίζονται τρεις άγγελοι-διάκονοι που μεταφέρουν σε επιτάφιο τον νεκρό Χριστό. Αριστερά εικονογραφείται ο Χριστός-Αρχιερέας, ο οποίος επικουρείται από Αγγέλους διακόνους δίπλα από την Αγία Τράπεζα.
Η τοποθέτηση της παράστασης σε αψίδα αποτελεί ιδιαιτερότητα για την Κρήτη. Η αλληλουχία των περικοπών από τις περγαμηνές των ιεραρχών και η αντιπαραβολή του συμβολισμού της Μεγάλης Εισόδου/Επιταφίου και της “ρεαλιστικής” πομπικής μεταφοράς των Δώρων από τους αγγέλους διακόνους υποδηλώνουν ότι ο “κτήτορας” -δηλαδή ο ιδιοκτήτης της εκκλησίας- ήταν ένας καλλιεργημένος μοναχός. Η μορφή του εντοπίστηκε στον νότιο τοίχο, όπου απεικονίζεται ένας καλόγερος να προσκυνά γονυπετής τη Δέηση του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας. Πάνω από τη Δέηση διακρίνεται με δυσκολία -λόγω των μεταγενέστερων χτυπημάτων- ένα πρωτότυπο συνονθύλευμα από διάφορες σκηνές, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει στο κεντρικό τμήμα μία σύνθεση που περιλαμβάνει αγγέλους που γονατίζουν μπροστά σε μία μετωπική μορφή εντός “δόξας”, που ταυτίζεται με τον Χριστό. Τόσο το θέμα όσο και η τοποθέτησή του στο κέντρο του θριαμβικού τόξου είναι σπάνια.
Μοναδική η εικονογραφία
Η ζωγραφική της εκκλησίας δεν έχει άμεσα παράλληλα από την περιοχή των Χανίων. Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της ζωγραφικής μας επιτρέπουν να χρονολογήσουμε το πρώτο στρώμα των τοιχογραφιών στις αρχές του 15ου αι. Από το εικονογραφικό πρόγραμμα υποδεικνύεται ένα περιβάλλον θεολογικής εκζήτησης. Τα ιδιαίτερα σπάνια εικονογραφικά θέματα και ο συσχετισμός τους με τα αντίστοιχα θέματα του κλίτους του Αγίου Φανουρίου στο Βαλσαμόνερο δηλώνουν πνευματική καθοδήγηση από κάποιο κοινό μοναστικό κέντρο, αναδεικνύοντας την εξαιρετική σημαντικότητα της εκκλησίας των Περιβολίων.
Τα μυστικά του β’ ζωγραφικού στρώματος
Η αποκάλυψη του δεύτερου ζωγραφικού στρώματος, που κάλυψε τις ορθόδοξες τοιχογραφίες – απέδωσε εντυπωσιακά αποτελέσματα. Αφαιρώντας τα επιχρίσματα του νοτίου τοίχου αποκαλύφθηκε τμήμα τοιχογραφημένης κιονοστοιχίας ιωνικού ρυθμού με θριγκό, κιονόκρανο και κίονα, που συνεχιζόταν κατά μήκος όλου του τοίχου. Τα ζωγραφικά ίχνη υποδηλώνουν την ύπαρξη ανάλογης διακόσμησης και στον βόρειο τοίχο. Η επεξεργασία του σχεδίου της τρισδιάστατης κιονοστοιχίας υποδεικνύει γνώσεις αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η προβολή του αρχιτεκτονήματος μπροστά από ένα ουδέτερο φόντο από ώχρα δημιουργούσε μία οπτική ψευδαίσθηση δίνοντας την εντύπωση στον παρευρισκόμενο ότι βρίσκεται σε μία στοά με δύο ανοιχτές κιονοστοιχίες που οδηγούσαν στην αψίδα. Εκεί αποκαλύφθηκαν σταδιακά το 1998 και το 2016, δύο μεγαλογράμματες λατινικές επιγραφές, που κάλυψαν τις τοιχογραφίες του 15ου αι.
Η πρώτη προέρχεται από λατινική μετάφραση του κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, ενώ η δεύτερη από το βιβλίο Ad animi excitationem in Deo, ένα εγχειρίδιο ιδιωτικής ευλάβειας, που συνέγραψε το 1535 ο ουμανιστής καθολικός λόγιος Juan Luis Vives. Ο ίδιος είχε διαγράψει μία σταδιοδρομία bon viveur – διανοούμενου σχετιζόμενου με αριστοκρατικούς κύκλους, συνδυάζοντας την καθολική πίστη με την αγάπη του για τη ρωμαϊκή λογοτεχνία και τις αισθητικές απολαύσεις της εποχής του. Σε αυτήν την αναγεννησιακή ατμόσφαιρα, φαίνεται να ανταποκρίνεται η ζωγραφική των πλάγιων τοίχων.
Ο ψευδαισθησιακός χαρακτήρας του διακόσμου, ο οποίος μεταμόρφωνε τους πλευρικούς τοίχους του ναού σε ένα σκηνικό με ανοιχτές στοές, μεταφέρει απόηχους από τις τρισδιάστατες απεικονίσεις κτηρίων του Baldassare Peruzzi στη Salla delle Prospettive της Villa Farnesiana, Ρώμη (περ. 1519). Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι ο διάκοσμος αυτής της φάσης συνδέεται με έναν καλλιεργημένο καθολικό παραγγελιοδότη που είχε επαφή με τα τρέχοντα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του. Συνεπώς πρόκειται για κάποιον Ενετό ευγενή, ο οποίος σχετιζόταν με την περιοχή. Η απάντηση στο ερώτημα της ταυτότητας του παραγγελιοδότη βρίσκεται έξω από τον Αγιο Παντελεήμονα. Σε απόσταση περίπου 200μ. από την εκκλησία βρίσκονται τα ερείπια μίας επαύλεως, η οποία άνηκε στην οικογένεια των ευγενών Viaro. Ο πιο γνωστός εκπρόσωπος της είναι o Marcantonio (1542-μετά το 1604), αρχηγός του Φεουδαλικού ιππικού των Χανίων και προστάτης των γραμμάτων. Οι πληροφορίες των συγχρόνων του μεταφέρουν την εικόνα ενός φεουδάρχη που παράλληλα με τα καθήκοντα του λειτουργούσε ως μαικήνας των Kρητικών λογίων. Τα παραπάνω υποδεικνύουν τον ενετό ευγενή ως ιδανικό υποψήφιο παραγγελιοδότη των τοιχογραφιών του δεύτερου στρώματος του Αγίου Παντελεήμονα. Συνεπώς η εκκλησία κατά το 16ο αιώνα μετατράπηκε σε καθολική και χρησιμοποιήθηκε ως το ιδιωτικό παρεκκλήσιο της οικογένειας Viaro, κατά την περιστασιακή παραμονή της στην έπαυλη της Γαρίπας.
*Μέρος των στοιχείων προέρχεται από άρθρο του κ. Αθανάσιου Μαΐλη, αρχαιολόγου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, στο www.haniotika–nea.gr
